تعداد افراد مبتلا به بیماری قند یا دیابت ملیتوس در سرتاسر دنیا در حال افزایش است. تأثیر افزایش تعداد بیماران دیابتی افزایش وقوع بیماری کلیوی دیابتی است، یکی از بدترین عوارض دیابت که مرگومیر بالایی به دنبال دارد.
بیماری کلیوی دیابتی چیست؟
قند خون بالای دائم، در دیابتیهایی که طولانیمدت دچار این عارضه هستند به عروق کوچک کلیهها صدمه میزند. این آسیب، موجب دفع پروتئین از ادرار میشود. متعاقباً منتج به افزایش فشارخون، ورم بدن و نشانههای آسیب تدریجی به کلیه میگردد. در نهایت تخریب پیشرونده منجر به نارسایی کلیوی حاد ESKD میشود. این مشکل کلیوی ناشی از دیابت بیماری کلیوی دیابتی نام دارد. نفروپاتی دیابتی اصطلاح پزشکی بیماری کلیوی دیابتی است.
چرا دانستن درباره بیماری کلیوی دیابتی مهم است؟
- بروز دیابت در سراسر دنیا بهسرعت در حال افزایش است.
- بیماری کلیوی دیابتی (نفروپاتی دیابتی) علت شماره 1 در بروز بیماری کلیوی مزمن است.
- اخیراً دیابت ملیتوس در 45 - 40 درصد بیماران مسئول مرحله نهایی بیماری کلیوی ESKD بوده است.
- درمان ESKD پرهزینه است و ممکن است بیماران ساکن در کشورهای درحالتوسعه از عهده مخارج برنیایند.
- تشخیص زودهنگام و درمان بهموقع میتوانند مانع بیماری کلیوی دیابتی شوند. در افراد مبتلا به دیابت که بیماری کلیوی مزمن در آنها تشخیص دادهشده است، درمان بهموقع میتواند نیاز به دیالیز و پیوند را به میزان قابلتوجهی کاهش دهد.
- خطر فزاینده مرگ ناشی از بیماریهای قلبی عروقی در بیماران مبتلا به بیماری کلیوی دیابتی وجود دارد.
- بنابراین تشخیص زودهنگام بیماری کلیوی دیابتی در مراقبت از بیمار دیابتی ضروری است.
دیابت رایجترین علت بیماری کلیوی مزمن است
در چه تعداد بیمار مبتلا به دیابت، بیماری کلیوی دیابتی ایجاد میگردد؟
دو نوع اصلی از بیماری دیابت وجود دارد، هرکدام خطرات متفاوتی در زمینهٔ ایجاد بیماری کلیوی دیابتی ایجاد میکنند.
دیابت ملیتوس نوع 1 (IDDM- دیابت ملیتوس وابسته به انسولین):
نوع 1 دیابت معمولاً در سنین پایین حادث میشود و برای کنترل آن نیاز به انسولین است. در حدود 35 - 30 درصد از بیماران دیابتی نوع 1، بیماری کلیوی دیابتی رخ میدهد
. دیابت ملیتوس نوع 2 (NIDDM- دیابت ملیتوس غیر وابسته به انسولین):
نوع 2 دیابت ملیتوس معمولاً در بزرگسالان رخ میدهد و در اکثر بیماران بدون انسولین کنترل میشود. حدود 40 - 10 درصد از بیماران دیابتی نوع 2 دچار بیماری کلیوی دیابتی میشوند. دیابت نوع 2 علت شماره 1 بیماری کلیوی مزمن است که مسئول بیش از یک مورد از هر سه بیماری مزمن کلیوی جدید است.
در کدام بیمار دیابتی بیماری کلیوی دیابتی ایجاد خواهد شد؟
پیشبینی اینکه در کدام بیمار دیابتی بیماری کلیوی دیابتی گسترش خواهد یافت مشکل است؛ اما عوامل اصلی خطر در توسعه این بیماری عبارتاند از:
- دیابت نوع 1 که پیش از 20 سالگی شروعشده باشد.
- دیابتی که کنترل دقیقی روی آن انجام نمیشود (سطوح HbA1c بالا).
- فشارخونی که کنترل دقیقی روی آن انجام نمیشود.
- سابقه خانوادگی دیابت و بیماری کلیوی مزمن.
- مشکل بینایی (رتینوپاتی دیابتی) یا آسیب عصبی (نوروپاتی دیابتی) ناشی از دیابت.
- وجود پروتئین در ادرار، چاقی، سیگار کشیدن و افزایش لیپیدهای سرم.
دیابت علت مرحله نهایی بیماری کلیوی در هر یک مورد از سه مورد بیماری است که تحت درمان دیالیز قرار میگیرند.
چه زمانی بیماری کلیوی دیابتی در بیماران دیابتی گسترش مییابد؟
گسترش بیماری کلیوی دیابتی سالها زمان میبرد، بنابراین بهندرت در دهه اول شروع بیماری دیابت رخ میدهد. نشانههای بیماری کلیوی دیابتی 15 تا 20 سال پس از آغاز دیابت نوع 1 بارز میشود. اگر بیماری کلیوی دیابتی در یک فرد دیابتی در 25 سال اول بیماری رخ ندهد، خطر گسترش بیماری کاهش مییابد.
چه زمانی یک فرد مبتلا به دیابت مشکوک به بیماری کلیوی دیابتی است؟
آن دسته از بیماران دیابتی مشکوک بیماری کلیوی دیابتی هستند که یکی از موارد زیر در آنها مشاهده شود:
- ادرار کفآلود یا وجود آلبومین / پروتئین در ادرار (در مراحل ابتدایی دیده میشود).
- فشارخون بالا یا وخیمتر شدن فشارخون بالایی که از قبل وجود داشته است.
- تورم زانوها، پاها و صورت؛ کاهش حجم ادرار یا افزایش وزن (از تجمع مایع).
- کاهش نیاز به انسولین یا داروهای ضد دیابتی.
- سابقه افت مکرر قند خون (سطح پایین قند خون). کنترل بهتر دیابت با دوز داروهای ضد دیابتی که دیابت از طریق آنها در گذشته به شکلی ضعیف کنترلشده بود.
- دیابت کنترلشده بدون دارو. بسیاری از بیماران از کنترل قند احساس افتخار میکنند و بر این باورند که دیابت درمان شده است، اما متأسفانه حقیقت این است که در این افراد نارسایی کلیوی وخیمتر شده است. اثرات داروهای ضد دیابت بر بیماران مبتلا به نارسایی کلیوی مدت طولانیتری در بدن میماند.
- علائم بیماری کلیوی مزمن (ضعف، بیحالی، بیاشتهایی، تهوع، استفراغ، خارش، رنگپریدگی و تنگی نفس) که در مراحل دیرتر بیماری بارز میشوند.
- مقادیر افزایشیافته کراتینین و اوره در آزمایشهای خون
علائم عوارض جانبی خطرناک دیابت بر کلیهها عبارتاند از پروتئین اضافی در ادرار، فشارخون بالا و تورم
بیماری کلیوی دیابتی چگونه تشخیص داده میشود و چه آزمایشهایی آن را در ابتداییترین مراحل خود کشف میکنند؟
دو مورد از مهمترین آزمایشهای استفادهشده در تشخیص بیماری کلیوی دیابتی آزمایش ادرار در مورد پروتئین و آزمایش خون برای کراتینین (و eGFR) است. آزمایش ایدهآل کشف بیماری کلیوی دیابتی در ابتداییترین مراحل آن آزمایش میکروآلبومینوری است (به مطالب زیر مراجعه شود). بهترین آزمایش تشخیصی بعدی آزمایش ادرار برای وجود آلبومین بهوسیله آزمایش معیار استاندارد ادرار است که میکروآلبومینوری را کشف میکنند. آزمایشهای خون در مورد کراتینین (و eGFR) با مقادیر بالاتری از کراتینین سرم انعکاس عملکرد کلیه هستند که نشاندهنده عملکرد کلیوی شدیدتر و افزایش تعداد افراد مبتلا به مراحل بعدی بیماری کلیوی (معمولاً بعد از توسعه میکروآلبومینوری) است.
میکروآلبومینوری و ماکروآلبومینوری چیست؟
آلبومینوری یعنی وجود آلبومین (نوعی پروتئین) در ادرار، میکروآلبومینوری که نشانه وجود مقادیر اندکی پروتئین در ادرار است (آلبومین ادرار 300 - 30 میلیگرم در روز)، با آزمایشهای معمول ادراری مشخص نمیشود. این مورد را تنها از طریق آزمایشهایی خاص میتوان کشف کرد. ماکروآلبومینوری که نشانه وجود مقادیر زیادی از آلبومین در ادرار است (آلبومین ادرار بیش از 300 میلیگرم در روز) را میتوان با آزمایشهای متداول بررسی ادرار انجام داد.
هشدار: کاهش متناوب قند خون یا دیابت که بدون دارو کنترل میشود مشکوک به بیماری کلیوی دیابتی است.
چرا آزمایش ادرار در مورد میکروآلبومینوری بهترین آزمایش تشخیصی بیماری کلیوی دیابتی است؟
از آنجا که آزمایش میکروآلبومینوری میتواند بیماری کلیوی دیابتی را در ابتداییترین مراحل آن تشخیص بدهد، ایدهآلترین آزمایش تشخیصی است. تشخیص زودهنگام بیماری کلیوی دیابتی در این مرحله (که بهعنوان مرحله پرخطر یا مرحله نخستین نامیده میشود) برای بیماران سودمند است زیرا درصورتیکه بهموقع کشف شود، بیماری کلیوی دیابتی را میتوان پیشگیری کرد و با درمان دقیق حفظ میشود.
آزمایش میکروآلبومینوری میتواند نفروپاتی دیابتی را 5 سال زودتر از آزمایشهای معمول ادرار و چندین سال پیش از اینکه این بیماری آن اندازه خطرناک شود که موجب بروز علائم یا افزایش مقدار کراتینین سرم شود تشخیص دهد. علاوه بر خطری که برای کلیهها دارد، میکروآلبومینوری میتواند بهصورت مستقل خطر بالای گسترش عوارض قلبی عروقی را در بیماران دیابتی را پیشبینی کند.
توانایی تشخیص زودهنگام میکروآلبومینوری درباره گسترش بیماری مهلک به بیماران هشدار میدهد و به پزشکان فرصت درمان چنین بیمارانی را با شدتی بیشتر میدهد.
دو مورد از مهمترین آزمایشهای مربوط به بیماری کلیوی دیابتی آزمایش ادرار در مورد پروتئین و کراتینین سرم است.
در چه زمان و با چه تناوبی باید آزمایش ادرار را در مورد میکروآلبومینوری در دیابتیها انجام داد؟
در دیابت نوع 1، آزمایش میکروآلبومینوری باید 5 سال بعد از شروع دیابت و پسازآن، سالی یکبار انجام شود. در دیابت نوع 2، آزمایش میکروآلبومینوری باید در زمان تشخیص و پسازآن سالی یکبار انجام شود.
آزمایش ادرار با نوار ادراری: این آزمایش با استفاده از نوار معرف یا قرص انجام میشود. این آزمایش سادهای است که بهراحتی انجام میشود و ارزانتر است. ازآنجاکه این آزمایش دقت کمتری دارد، آزمایش مثبت با استفاده از یک نوار معرف یا قرص باید بهوسیله آلبومین ادرار به نسبت کراتینین تائید شود.
نسبت آلبومین به کراتینین: نسبت معمول آلبومین به کراتینین ACR خاصترین، قابلاعتمادترین و دقیقترین روش آزمایش میکروالبومینوری است. در این روش گرچه ادرار 24 ساعته جمعآوری نمیشود و فقط یک نمونه ادرار صبحگاهی گرفته میشود ولی نتایج آن تخمین دقیقی از میزان آلبومین ادرار 24 ساعته است. در نمونه ادرار صبح زود، نسبت آلبومین به کراتینین ACR بین 30 تا 300 میلیگرم بر گرم تشخیص میکروآلبومینوری است (مقدار طبیعی ACR کمتر از میلیگرم بر گرم). به دلیل مشکل هزینه و در دسترس بودن تعداد بیماران دیابتی که تشخیص میکروآلبومینوری در آنها بهوسیله این روش انجام میشود در کشورهای درحالتوسعه محدود است.
جمعآوری ادرار 24 ساعته در مورد میکروآلبومینوری: مجموع آلبومین ادرار از 30 تا 300 میلیگرم در مجموعه ادرار 24 ساعته معرف میکروآلبومینوری است. اگرچه این روش استاندارد تشخیص میکروآلبومینوری است، پرزحمت است و خیلی بیشتر از روش ساده و تخمینی ادرار صبحگاهی اطلاعات نمیدهد.
آزمایش ادرار در مورد میکروآلبومینوری اولین و دقیقترین آزمایش تشخیص ادرار در مورد بیماری کلیوی دیابتی است.
آزمایش استاندارد ادرار چگونه به تشخیص بیماری کلیوی دیابتی کمک میکند؟
آزمایش استاندارد ادرار (که از منفی تا +4 درجهبندی میشود) رایجترین و متداولترین روشی است که برای کشف پروتئین در ادرار استفاده میشود. در بیماران دیابتی، آزمایش استاندارد ادرار، روشی آسان و سریع برای کشف ماکروآلبومینوری (آلبومین ادرار بیشتر از 300 میلیگرم در روز است). وجود ماکروآلبومینوری مرحله 4 را در بیماری کلیوی دیابتی منعکس میکند.
در مسیر ایجاد بیماری کلیوی دیابتی، ماکروآلبومینوری بعد ازمیکروآلبومینوری رخ میدهد. (مرحله 3 بیماری کلیوی دیابتی در دوره ابتدایی)، اما معمولاً به دنبال آن آسیب کلیوی بسیار شدیدتر، یعنی سندرم نفروتیک و افزایش کراتینین سرم ناشی از بیماری کلیوی مزمن اتفاق میافتد.
در حالی که کشف میکروآلبومینوری بیماران مبتلا به بیماری کلیوی دیابتی را خیلی زود شناسایی میکند، هزینه و عدم دسترسی به آن در کشورهای درحالتوسعه استفاده از آن را محدود میکند. در چنین سناریوی، آزمایش رایج ادرار و تشخیص ماکروآلبومینوری بهترین راه باقیمانده برای تشخیص بیماری کلیوی دیابتی است.
آزمایش معمول ادرار، روشی ساده و ارزان است و بهراحتی حتی در مراکز کوچک نیز انجام میشود؛ بنابراین گزینهای ایدهآل و در دسترس برای غربالگری انبوه بیماران کلیوی دیابتی است. مدیریت شدید حتی در این مرحله از بیماری کلیوی دیابتی نتیجهبخش است و میتواند نیاز به دیالیز یا پیوند کلیه را به تعویق بیندازد.
بیماری کلیوی دیابتی چگونه تشخیص داده میشود؟
روش ایدهآل: غربالگری سالیانه بیماران دیابتی بهوسیله آزمایش ادرار برای یافتن میکروآلبومینوری و آزمایش خون برای کراتینین (و eGFR)
آزمایش سالیانه ادرار ازنظر وجود میکروآلبومینوری بهترین استراتژی در تشخیص زودهنگام بیماری کلیوی دیابتی است.
روش عملی: اندازهگیری فشارخون و آزمایش ادرار هر سه ماه یکبار و آزمایش خون سالیانه برای کراتینین (و eGFR) در تمامی بیماران دیابتی توصیه میگردد. این روش کشف بیماری کلیوی دیابتی حتی در شهرهای کوچک کشورهای درحالتوسعه بهآسانی قابل انجام است.
چگونه میتوان از بیماری کلیوی دیابتی پیشگیری کرد؟
اقدامات مهم در زمینهٔ پیشگیری از بیماری کلیوی دیابتی عبارتاند از:
- مراجعه مرتب به پزشک.
- کسب بهترین کنترل قند خون. سطح HbA1C را کمتر از 7 درصد نگهدارید.
- فشارخون را زیر 80/130 میلیمتر جیوه نگهدارید. داروهای ضد فشارخون با عنوان مهارکنندههای آنزیم مبدل آنژیوتانسین ACE یا مهارکنندههای گیرنده آنژیوتانسین ARB باید برای کنترل فشارخون و کمک به کاهش آلبومینوری مصرف شوند.
- محدودیت مصرف نمک و قند و داشتن یک رژیم کم پروتئین، کم کلسترول و کمچربی.
- بررسی کلیهها حداقل یکبار در سال با انجام آزمایش ادرار ازنظر آلبومین و آزمایش خون برای کراتینین (و eGFR).
- ابزارهای دیگر. ورزش منظم و حفظ وزن بدن در حد ایدهآل. پرهیز از الکل، سیگار کشیدن، فراوردههای دخانی و استفاده بیرویه از مسکنها.
درمان بیماری کلیوی دیابتی
- اطمینان از کنترل دیابت
- کنترل دقیق فشارخون مهمترین معیار محافظت از کلیهها است. فشارخون باید بهصورت منظم اندازهگیری شود و زیر 80/130 میلیمتر جیوه نگهداشته شود. درمان فشارخون بالا پیشرفت بیماری کلیوی مزمن را کند میکند.
آزمایش ادرار برای تشخیص ماکروآلبومینوری راحتترین وسیله تشخیص در کشورهای درحالتوسعه است
- مهارکنندههای آنزیم مبدل آنژیوتانسین ACE و بلوکرهای گیرنده آنژیوتانسین ARB ها داروهای ضد فشارخونی هستند که مزایای خاصی برای بیماران دیابتی دارند. مزیت مازاد این داروهای ضد فشارخون کند کردن پیشرفت بیماری کلیوی است. برای اینکه این داروها حداکثر مزیت و بیشترین میزان محافظت از کلیه را داشته باشند، در ابتداییترین مراحل تشخیص بیماری کلیوی زمانی که میکروآلبومینوری دیده میشود تجویز میگردند.
- برای کاهش تورم صورت یا پا، داروهایی که حجم ادرار را افزایش میدهند (دیورتیکها) همراه با محدودیت نمک و مصرف مایعات داده میشوند.
- بیماران مبتلا به نارسایی کلیوی ناشی از بیماری کلیوی مزمن مستعد افت قند خون هستند و در نتیجه نیازمند تغییر در درمان دارویی دیابت هستند. انسولین کوتاه اثر در کنترل دیابت ترجیح داده میشود. از داروهای طولانی اثر برای کاهش قند خون پرهیز کنید. معمولاً از مصرف متفورمین در بیمارانی که سطح کراتینین سرم در آنها به دلیل اسیدوز لاکتیک بیش از 1.5 میلیگرم بر دسی لیتر است اجتناب میشود.
- در بیماران کلیوی با کراتینین سرم بالا، تمامی معیارهای اندازهگیری بیماری کلیوی مزمن (که در فصل 12 بررسی شد) باید دنبال شوند.
- عوامل خطر (مانند سیگار کشیدن، افزایش چربی، قند خون بالا و فشارخون بالا) را ارزیابی و مدیریت کند.
- بیماری کلیوی دیابتی با نارسایی پیشرفته کلیه نیازمند دیالیز یا پیوند کلیه است.
با مصرف مهارکنندههای ACE و ARB بهعنوان داروهای اولیه ضد فشارخون در مراحل ابتدایی بیماری فشارخون را کمتر از 80/130 میلیمتر جیوه نگهدارید.
بیمار مبتلا به نارسایی کلیوی دیابتی چه زمانی باید با پزشک مشورت کند؟
بیماران دیابتی مبتلا به میکروآلبومینوری باید به متخصص کلیه مراجعه کنند. بیمار مبتلا به بیماری کلیوی دیابتی باید بلافاصله با پزشک در این موارد مشورت کند:
- افزایش وزن سریع کنترل نشده، کاهش مشخص حجم ادرار، وخیمتر شدن تورم صورت و پا یا مشکل تنفسی.
- درد قفسه سینه، وخیمتر شدن فشارخون بالای قبلی یا ضربان قلب خیلی سریع یا خیلی کند.
- ضعف شدید، بیاشتهایی یا تهوع یا رنگپریدگی.
- تب پایدار، لرز، درد یا سوزش هنگام ادرار، بوی عفونت ادرار یا خون در ادرار.
- قند خون پایین مداوم (سطح پایین قند خون) یا کاهش نیاز به انسولین یا داروهای ضد دیابت.
- گسترش گیجی، خوابآلودگی یا تشنج.
توجه دقیق به عوامل خطر قلبی عروقی بخش ضروری مدیریت بیماری کلیوی مزمن است.